Is de Bijbel verkeerd overgeschreven?
Summary
TLDRThis script explores the origins and history of the Bible, focusing on the Old Testament. It discusses the Dead Sea Scrolls, which provide a closer look at early biblical texts and their evolution. The discovery of these scrolls in 1947 revolutionized our understanding of the Bible and Jewish culture, revealing multiple versions of texts and insights into the writing process and cultural context of the time.
Takeaways
- ๐ The Bible's texts have been copied, translated, and rewritten over 2000 years, raising questions about the accuracy of the early texts.
- ๐ณ๐ฑ The speaker is from the Netherlands and discusses the historical and archaeological aspects of the Bible's origins.
- ๐ The discovery of the Dead Sea Scrolls has significantly changed our understanding of the Bible, bringing us closer to the original texts.
- ๐๏ธ The oldest and most complete text of the Old Testament is the Masoretic Text from around 1008 AD, which serves as the basis for most translations today.
- ๐บ The Dead Sea Scrolls were discovered in 1947 and date from the 3rd century BCE to the 1st century CE, providing tangible evidence of the biblical texts.
- ๐ The Scrolls were found in 11 caves near Qumran and include fragments and complete scrolls of books from the Old Testament in various versions.
- ๐๏ธ The Scrolls show evidence of the writing process, including corrections and variations, indicating a dynamic and evolving text tradition.
- ๐ The Scrolls reveal the community's view of authority, with some texts attributing leadership to the many or to the priests, reflecting different perspectives.
- ๐ต๏ธโโ๏ธ Modern techniques such as artificial intelligence and high-resolution imaging are being used to analyze the Dead Sea Scrolls further.
- ๐ The Scrolls demonstrate the existence of multiple versions of the Old Testament, suggesting that textual diversity was a normal part of the biblical writers' culture.
- ๐ฎ The research on the Dead Sea Scrolls is ongoing, with ongoing work to understand the micro-level details of individual scribes and their contributions to the texts.
Q & A
What is the significance of the Dead Sea Scrolls in understanding the Bible?
-The Dead Sea Scrolls, discovered between the 3rd century BCE and 2nd century CE, provide tangible evidence of manuscripts and texts that were previously unknown. They bring us much closer to the time when the Old Testament was being developed and written, offering insights into the writing process and the cultural context of the Bible.
How do the Dead Sea Scrolls affect our understanding of the Old Testament?
-The Dead Sea Scrolls contain the oldest known versions of the Old Testament books, some of which are different from the versions found in the medieval Codex. They show that there were multiple versions of the Old Testament texts, illustrating the diversity and evolution of the biblical texts.
What is the importance of the discovery of the Dead Sea Scrolls in 1947?
-The discovery in 1947 by two Bedouin shepherds led to a major archaeological race to find more scrolls. This discovery dramatically changed our knowledge of the Bible and Jewish culture, providing tangible evidence of manuscripts from a time much closer to the original writing of the Old Testament.
How did the discovery of the Dead Sea Scrolls impact the study of the Bible?
-The scrolls provided a tangible link to the past, showing how the writers of the Bible worked and evolved their texts. They also revealed previously unknown texts and versions, demonstrating the dynamic nature of biblical writing and the existence of multiple versions of texts.
What is the significance of the 'Rule of the Community' text found in the Dead Sea Scrolls?
-The 'Rule of the Community' text is significant as it shows the development and growth of the text over time. Different versions found in other caves illustrate the evolution of the text and provide empirical evidence of the writing process and the community's understanding of itself.
How do the Dead Sea Scrolls help us understand the writing process of the Bible?
-The scrolls show that the writers of the Bible were not just copying texts but were actively engaged in the creation and evolution of the texts. They corrected errors, added new material, and adapted the texts to their community's needs, showing a dynamic and evolving writing culture.
What is the Genesis Apocryphon and why is it important?
-The Genesis Apocryphon is a text that expands on the biblical narrative of Genesis, particularly the story of Abraham and Sarah. It provides insights into how the ancient readers interpreted and valued certain aspects of the biblical story, showing a different perspective on the events and characters.
How do modern technologies like artificial intelligence and high-resolution imaging help in studying the Dead Sea Scrolls?
-Modern technologies allow for detailed analysis of the high-resolution images of the scrolls, enabling researchers to isolate the ink of the letters written by people over 2000 years ago. This helps in understanding the handwriting, potentially identifying individual scribes and their contributions to the texts.
What does the discovery of the Dead Sea Scrolls tell us about the original text of the Bible?
-The Dead Sea Scrolls suggest that there may not have been a single 'original' text of the Bible. Instead, they indicate that there were multiple versions of the texts, which were part of the normal writing culture of the people behind the Bible.
How do the Dead Sea Scrolls contribute to our understanding of the religious and cultural context of the time?
-The scrolls provide a glimpse into the religious beliefs, practices, and cultural context of the people who wrote and used the texts. They show how the texts were adapted and interpreted in different contexts, reflecting the diverse perspectives and needs of the communities.
Outlines
๐ The Origins and Preservation of Biblical Texts
This paragraph discusses the historical background of the Bible, noting that its texts have been copied, translated, and rewritten over more than 2000 years. It raises the question of the accuracy of the Bible's transcription and introduces the 'Dutch Sky University' as a source of insight. The paragraph also touches on the significance of the Bible and the Quran in world history and mentions the discovery of the Dead Sea Scrolls, which have greatly impacted our understanding of the Bible's origins. The speaker intends to explore the scientific perspective on the Bible, including the circumstances of its writing and the archeological findings that have shed new light on its history.
๐บ Discovery of the Dead Sea Scrolls
The second paragraph delves into the discovery of the Dead Sea Scrolls in 1947 by two Bedouin shepherds, who found several clay jars containing ancient leather scrolls in a cave near the Dead Sea. These scrolls, dating from the 3rd century BCE to the 1st century CE, include the oldest known manuscripts of books from the Old Testament. The paragraph describes the race between Bedouins and archaeologists to find more scrolls and the subsequent efforts to piece together thousands of fragments. The Dead Sea Scrolls provided tangible evidence of the Bible's texts and revealed multiple versions of the Old Testament, showing how the texts evolved and grew over time.
๐ Manuscript Analysis and the Development of Biblical Texts
This paragraph examines the implications of the Dead Sea Scrolls for understanding the development of biblical texts. It discusses the finding of different versions of the 'Rule of the Community' in various caves, illustrating the textual evolution over approximately 100 years. The paragraph highlights the importance of these findings in showing how the biblical writers worked and how they engaged with their audience. It also touches on the significance of the 'Genesis Apocryphon' in providing a different perspective on biblical stories, such as the tale of Abraham and Sarah, and how it reflects the values and concerns of the time.
๐ Advanced Analysis of the Dead Sea Scrolls
The final paragraph discusses ongoing research into the Dead Sea Scrolls, focusing on the use of digital humanities and artificial intelligence to extract new information from the manuscripts. It describes how modern imaging techniques and AI are being used to analyze the handwriting of ancient scribes to identify individual authors and their writing practices. The paragraph concludes by emphasizing that while there may have been scribal errors over the centuries, the Dead Sea Scrolls demonstrate that there likely was not a single 'original' text of the Bible, but rather a diversity of versions that were a normal part of the textual culture of the biblical authors.
Mindmap
Keywords
๐กBible
๐กDead Sea Scrolls
๐กOld Testament
๐กScriptural Transmission
๐กArchaeological Discovery
๐กManuscripts
๐กTextual Criticism
๐กWriting Culture
๐กScriptural Variants
๐กDigital Humanities
๐กPaleography
Highlights
The Bible is not a single text that fell from the sky, but has been rewritten, translated, and copied over 2000 years.
The Dead Sea Scrolls are crucial in understanding the early texts of the Bible.
The Bible is a collection of books, with the Old Testament taking about 800 years to compile.
The oldest and most complete text of the Old Testament is the Masoretic Text from the year 1008 AD.
The discovery of the Dead Sea Scrolls dramatically changed our understanding of the Bible.
The Scrolls were found in the caves near the Dead Sea between the 3rd century BCE and 2nd century CE.
The Scrolls provide tangible evidence of manuscripts and texts unknown before their discovery.
The Scrolls contain the oldest versions and fragments of books from the Old Testament.
The Scrolls show multiple versions of the Old Testament, indicating diversity in texts.
The Scrolls help understand how the writers of the Bible worked and their cultural context.
The discovery of the Scrolls was made by two Bedouin shepherds in 1947.
A race between Bedouins and archaeologists ensued to find more scrolls with texts.
Eleven caves with texts were discovered between 1947 and 1956.
The Scrolls were hidden in the 1st century CE, possibly for safety during the Jewish revolt against Rome.
Modern photo techniques and artificial intelligence are used to analyze the Scrolls in high resolution.
Handwriting recognition can help identify the individual scribes behind the texts.
The Scrolls show that there was likely not a single original text, but multiple versions have always existed.
The diversity of texts was likely a normal part of the writing culture of the people behind the Bible.
Transcripts
de bijbel is niet ineens uit de hemel
komen vallen de teksten in de bijbel
zijn meer dan 2000 jaar lang talloze
keren over geschreven vertaald en
gekopieerd
hoe weten we nu wat er in de vroege
teksten stond
is de bijbel verkeerd over geschreven
dit skiester universiteit van nederland
de bijbel misschien weet je niet heel
veel van en denk je dat is een heel oud
boek
inderdaad dat klopt de bijbel is een
heel oud boek maar net als de qoran
bijvoorbeeld is een van de meest
invloedrijke boeken in de
wereldgeschiedenis en of je nu gelovig
bent of niet meer dan twee miljard
mensen in de wereld christenen en joden
vinden erbij om nog steeds een enorm
belangrijk boek dat vind heel
interessant maar wat weten we nu van het
ontstaan van die bijbel
wie heeft het geschreven wanneer en
onder welke omstandigheden in dit
college wil ik met jullie door de ogen
van de wetenschap naar de bijbel gaan
kijken en er komt een hele belangrijke
archeologische ontdekking bij kijken
de dode zee rollen meer dan 2000 jaar
oude boekrollen die ons beeld van de
bijbel compleet op de kop hebben gezet
maar daarover straks meer
voor het verhaal werk vandaag gaan
vertellen beperk ik mij tot wat chris en
het oude testament noemen maar voor
joden is dat gewoon de bijbel voor
christenen bestaat er bij wel uit twee
hoofdonderdelen het oude testament met
verhalen over onder andere adam en eva
abram en sara en mozes en het nieuwe
testament met verhalen over jezus
beide onderdelen oude testament nieuwe
testament we staan weer uit meerdere
boeken
de bijbel is dus eigenlijk een
verzameling boeken uit welke tijd stamt
die verzameling boeken van het oude
testament dan
er zijn honderden jaren overheen gegaan
om deze boeken allemaal bij elkaar te
brengen tot die ene verzameling het oude
testament
ergens tussen de 10e eeuw voor en de 2e
eeuw voor christus moet dat hebben
plaatsgevonden en schrijfproces van ruim
800 jaar
wetenschappers zijn het erover eens dat
teksten naast elkaar en in elkaar
geschoven zijn maar over de precieze
details hoe dat dan is gegaan dat is
lastiger want wetenschappers konden niet
zomaar even twee drie duizend jaar terug
in de tijd springen
naar de periode dat de verhalen speelde
verteld en opgeschreven werden ze hadden
geen tastbaar bewijs geen manuscripten
uit die tijd in hun onderzoek moest de
wetenschappers zich voornamelijk baseren
op een middeleeuwse tekst uit het jaar
1008ha christus
dit is de oudste en meest volledige
tekst van het oude testament in het
hebreeuws die we nu nog hebben
en de basis van de meeste vertalingen
vandaag de dag maar deze tekst en codex
een boek waarin de tekst in kolommen is
geschreven per pagina
deze tekst is nog steeds duizend
tweeduizend jaar verwijderd van de
periode van de verhalen uit het oude
testament en de teksten uit de bijbel
zijn in al die eeuwen honderden keer
over geschreven en ook vertaald en die
middeleeuwse codex laat een versie zien
van de tekst van het oude testament in
het hebreeuws
onze kennis van de bijbel veranderde
dramatisch door de ontdekking van de
dode zee rollen
deze boekrollen de tere grofweg van de
derde eeuw voor christus tot de 2e eeuw
na christus en ze stammen zo dus voor
een deel uit de periode dat het oude
testament als verzameling boeken als
bijbel nog een ontwikkeling was en
sommige van de jongste boeken moesten
zelfs nog geschreven worden zoals boek
daniel die dode zeerollen brengen ons
dus een heel stuk dichterbij en heel
belangrijk het gaat om boekrollen geen
codex geen boek maar boekrollen van wel
meters lang
dat is dezelfde schrijvers cultuur als
die van de bijbel en de dode zee rollen
helpen zo het principe dat
wetenschappers hadden ontdekt te
bevestigen van hoe de schrijvers van de
bijbel te werk zijn gegaan
kortom met de vondst van de dode zee
rollen werd het ineens mogelijk om een
enorme sprong terug te maken in de tijd
er was tastbaar bewijs voor
manuscripten en er werden teksten
gevonden waar we absolute bestaan niets
van wisten
het heeft de blik van ons als
wetenschappers op de bijbel en op de
joodse cultuur 2000 jaar geleden echt op
zijn kop gezet
nou voor dat we naar een aantal concreet
de teksten uit dode zeerollen gaan
kijken
zal ik eerst wat meer vertellen over de
ontdekking waar wanneer en hoe door wie
zijn ze ontdekt
hiervoor moeten we ons verplaatsen naar
de dode zee
en dan vooral naar de woestijn ten
westen ervan naar het jaar 1947
de eerste vondst werd gedaan door twee
pedo binnen jongens mohammed en diep en
zijn neef mohammed shuma
en zij waren in het gebied met hun
kuddes
en ze vertelde het verhaal dat een van
hun schapen verloren was geraakt en
gingen ze zoeken en ze waren daar in dat
rotsachtige woestijn gebied op zoek er
na
gooiden met stenen door rots pronken
heen en รฉรฉn daarvan vertelde ze hoorde
op een geen het is barsten iets kraken
en ze dachten wat kan dat zijn en ze
kropen naar binnen door die rauwe rots
opening en toen een ogen zo aan het
halfduister gewend waren we zo misschien
nog wat zonlicht zijn binnen gedwongen
tot stof
toen zagen ze zeiden ze 15 kruiken
ongeveer opgesteld staan
en ze begon nu te openen name de deksels
de vanaf mijn de meester van zeiden ze
vonden ze
zand stof helemaal niks behalve in een
ervan
vertelde ze later vonden ze linnen
doeken opgerold en toen ze die uitrolden
vonden ze daarin leren
boekrollen een stomme tekst op die ze
verder niet begrepen
maar ze dachten dat kan misschien wel
wat waard zijn en ze namen de teksten
mee en een maand of twee drie later
terwijl ze zuidelijke trokken met een
kuddes kwamen ze in de buurt van
bethlehem en verkochten ze hun
tussenhandelaar
en die naam is weer mee richting
jeruzalem en daar gingen naar
verschillende partijen een syrische
bisschop enerzijds twee jonge amerikanen
in het amerikaanse instituut
anderzijds en ook naar een beroemde
professor van de hebreeuwse universiteit
in jeruzalem die kregen allemaal in de
winter van 1947 1948 de manuscript te
zien en al snel hadden ze door dat hier
om hele oude teksten moest gaan van al
2000 jaar oud het duurt nog een jaar tot
1949 voordat hij eerste grot werd
gelokaliseerd de archeologen en toen
begon er een ware wedloop tussen
bedoeรฏenen en archeologen om nog meer
van die grote met teksten te ontdekken
tussen 1947 en 1956 verder naast de oude
nederzetting van kom eraan ten
noordwesten van de dode zee
11 grotten ontdekt met teksten en het
was nogal een puzzel om die
tienduizenden fragmenten bij elkaar te
krijgen
er zijn namelijk maar een paar echte
boekrol bewaard gebleven maar al die
eeuwen
en sommige van die boekrol boekrollen
zijn wel zeven acht negen meter lang
maar voor het overgrote deel hebben
grotere en kleinere fragmenten van wat
ooit hele boek rollen waren
nadat reconstrueren ging heel anders dan
het nu zou gaan bij daglicht
met eten en drinken er soms bij hen
zelfs ook soms een sigaretje
die dode zee rollen in de elf grotten
bij kom eraan zijn verstopt in de jaren
60 van de eerste eeuw na christus
waarschijnlijk om zijn veiligheid te
brengen tijdens de eerste joodse opstand
tegen rome in die grotten vonden
archeologen geen menselijke
overblijfselen
wat er gebeurd is met de mensen die de
boekrollen verstopt hebben weten we niet
ze zijn in ieder geval niet teruggekeerd
om ze op te halen naar die dode
zeerollen bevatten onder andere de
oudste boekrollen en fragmenten ervan in
het hebreeuws van boeken uit het oude
testament en dan niet alleen de versie
die we kennen uit die middeleeuwse codex
maar ook andere versies laat ons heel
mooi zien dat ze meerdere versies van
het oude testament
naast elkaar hadden daarnaast zijn er
ook heel veel teksten gevonden die we
voor de ontdekking helemaal niet meer
kende en in de loop van de tijd zijn
kwijtgeraakt of uit gebruik zijn geraakt
in je geval zijn ze niet in de bijbel
terecht gekomen
en heel belangrijk de dode zee rollen
laat ons concreet zien hoe de schrijvers
te werk gingen
en helpen ons ook te begrijpen hoe de
schrijvers achter de bijbel te werk zijn
gegaan
laten we eens naar een paar concrete
voorbeelden kijken
allereerst een pagina van de pers er
habakuk boekrol uit groep 1 ook als je
geen hebreeuws kunt lezen moet je ogen
even aan laten wennen en naar de tekst
kijken en je ziet heel mooi de verticale
lijnen die de kolommen van elkaar
onderscheiden
en de horizontale lijnen en zie je wel
de teksten zijn niet op de lijn
geschreven maar ze hangen aan de
horizontale lijn en je kunt hier heel
mooi de schrijver of betere kopieert ook
aan het werk zien want kijk maar ergens
is er een fout gemaakt in het midden is
een correctie aangebracht tussen de
lijnen zie je een woordje toegevoegd
het woordje ratio de slechte
na tweede voorbeeld laat ons op een hele
andere mooie manier zien hoe we via die
schrijvers iets zien van de leef en
denkwereld van die mensen
deze tekst zul je weer waarschijnlijk
ook als je geen hebreeuws kunt lezen
toch een paar letters zien die anders
zijn dan de rest van de tekst gaat hier
namelijk om de vier-letter ge godsnaam
jhwh in oud hebreeuwse letters
dit voorbeeld laat ons iets zien van de
eerbied voor de godsnaam
die in die tijd niet meer werd
uitgesproken de schrijvers laten dat in
hun andere schrijfwijze groep van de
godsnaam heel mooi zien en daar zijn ook
andere voorbeelden van het derde
voorbeeld dat ik wil laten zien is de
beroemde regel van de gemeenschap uit
god en dit was รฉรฉn van de eerste texture
die werd ontdekt om hard en diep en 1947
en die uiteindelijk in jeruzalem bij de
amerikanen terecht is gekomen
wat nou zo mooi is is dat in de andere
grotten van kom eraan ook andere versies
van deze tekst zijn gevonden en die
verschillende manuscripten beslaan een
periode van grofweg 100 jaar ze
illustreren heel mooi de ontwikkeling en
groei van de tekst want er zijn
verschillende versies gevonden van deze
tekst het is dus empirisch bewijs voor
dat groeiproces naar de regel van de
gemeenschap is een tekst waarin de
groepen achter duidelijk maakt waarom
zijn gemeenschap vormen en hoe ze
zichzelf zien
we kijken nu naar twee manuscripten die
net even iets anders zijn op een klein
maar belangrijk punt in de versie uit
grot 4 ligt het gezag de autoriteit bij
de zogenaamde menigte beroving van de
mannen van de gemeenschap
de versie uit god een is daar een andere
groep tussen geschoven zogenaamde zonen
van zal ook de priesters die het verbond
bewaren
verschil is klein maar belangrijk het
gaat om de vraag wie is de baas
de vele of de priesters
nou op deze manier laten we de dode
zeerollen zien hoe de schrijvers cultuur
achter de bijbel werkte hoe die
schrijvers te werk gingen teksten
groeide ze leefden als het ware met de
mensen die ze lazen
schreven en weer verder schreven de dode
zeerollen bieden ook een geweldige
inkijk in hoe ze zelf 2000 jaar geleden
naar nog oudere teksten hebben gekeken
en hoe ze die begrepen hebben
hiervoor wil ik kort kijken naar het
zogenaamde genesis apocriefe ook
uitgerold een
een tekst die nu voor het merendeel wat
maar moeilijk te lezen is zeker met het
blote oog
in de instant waarschijnlijk een soort
eisen dat zich in het manuscript
ingevreten heeft maar gelukkig zijn er
nog een aantal kolommen goed leesbaar en
daar lezen we onder andere spannende
verhaal uit genesis 12
de vlucht van abraham en sara uit het
land kanaรคn naar egypte vanwege
hongersnood
maar dan na verteld en in die
navertelling zitten heel veel elementen
die ons laten zien hoe zij die tekst
lazen wat ze daar belangrijk van vonden
ik pik er twee uit in het verhaal
in genesis vraagt abram aan sare om niet
te zeggen tegen de egyptenaren dat ze
zijn vrouw is maar ze moet zeggen dat ze
zijn zuster is en in het verhaal
in genesis wordt gezegd dat de farao
sarah tot zijn vrouw nam nou dat
betekent dat ze niet alleen trouwde maar
ook natuurlijk dan gemeenschap hadden
maar die twee punten waren heel
belangrijk voor die lezers 2000 jaar
geleden want a brand dat was de grote
aartsvader en sara dat was de aars
moeder
dus hoe zit het met abram als leugenaar
en zelfs als lafaard en vraag zijn vrouw
om voor hem te liegen is genesis
apocriefe lost dat op die redt de eer
van abram door het allemaal in een droom
ana droom te laten vertellen dus het is
niet aan bram zelf hij dat bedenkt maar
hij doet wat hem via een droom gezegd is
dat hij moet doen
en als het gaat om de farao en sara dan
maakt het geen ijzeren pocus vol niet
een keer niet twee keer maar drie keer
duidelijk dat in die tijd dat sara
bij de farao was er geen gemeenschap
tussen en heeft plaatsgevonden en
daarmee is ook de eer van de arts moeder
gered nou zo laat het genesis op ook die
van heel mooi zien hoe dat verhaal en
genesis 12 over sarah en de farao en
abram
ruim tweeduizend jaar geleden werd
gelezen en begrepen en hoe andere dingen
belangrijk werden gevonden dan lasers nu
misschien belangrijk zouden vinden
nou op deze manier en nog vele andere
bieden de dode zee rollen aan
belangrijke correctie op een beeld dat
er was van de geschiedenis maar het
onderzoek is nog niet klaar
we hebben een goed overzicht van de
diverse tekst op algemeen niveau en zien
daar die diversiteit en meerdere versies
van teksten maar hoe zit het op het
microniveau van individuele schrijvers
achter de teksten
mijn team en ik werken aan de grenzen
van de digital humanities
met nieuwe technieken uit de kunstmatige
intelligentie kunnen we nieuwe
informatie nieuwe data halen uit die
boekrollen die ze onszelf zo niet
vertellen
moderne fototechnieken maken het
mogelijk om de computer analyses te
laten uitvoeren op die hoge resolutie
afbeelding en met bina lysaat sea
technieken lukt het ons om de precieze
handgeschreven teksten te isoleren zodat
je de achtergrond niet meer ziet
maar alleen nog de inkt van de letters
inkt door mensen tweeduizend jaar
geleden neergeschreven en met gebruik
van kunstmatige intelligentie kunnen we
de big data van de hebreeuwse letters in
manuscripten beter overzien en
analyseren op handschriftherkenning
teksten zijn namelijk anoniem
de schrijvers hebben hun naam er niet
bij gezet maar via hun handschrift hopen
we die oude schrijvers van 2000 jaar
geleden
de handen weer te schudden en op die
manier op het microniveau van de in the
fair schrijvers
weten welke teksten iemand precies over
schreef
en of hij dat alleen deed bijvoorbeeld
of samen met iemand anders is de bijbel
niet verkeerd over geschreven al die
eeuwen
nou er zijn zeker over schrijffouten
gemaakt
de perfecte tekst bestaat niet maar nog
veel belangrijker is dat de dode
zeerollen ons leren dat er
waarschijnlijk niet een
oorspronkelijke hoe u tekst is geweest
dat er meerdere versies waren en ook
altijd zijn geweest is dat gek nou dat
hangt er een beetje vanaf hoe je naar de
bijbel kijkt maar het bewijst laat
simpelweg zien dat er meerdere versies
waren en dat waarschijnlijk die
diversiteit van de verschillende teksten
een normaal onderdeel was van de
schrijvers cultuur van de mensen achter
de bijbel dank je wel voor je aandacht
[Muziek]
5.0 / 5 (0 votes)